De heer van de Laar is al vaker gewezen op de grote risico’s van ondergronds bouwen op en rondom het kasteelterrein. Denk hierbij aan het grote fiasco van destijds bij de Rabobank toen men ook dacht een ondergrondse kluis te kunnen realiseren. Na maanden bronbemaling moest dit project stilgelegd worden.
Kastelen werden niet zomaar ‘lukraak’ ergens gebouwd , maar er werd handig gebruik gemaakt van de reeds aanwezige hydrologische en bodemkundige waarden. Gemert wat zijn uiterlijk te danken heeft aan de Peelrandbreuk was niet voor niks van oudsher populair bij de adel om zich hier te vestigen. Men wist toen nog niet van het bestaan van de Peelrandbreuk en de daardoor ontstane landschappelijke waarden, maar men maakte er wel handig gebruik van.
Het zogenaamde Brabantse leem wat tussen 32.000 en 29.000 jaar geleden is afgezet, speelt een belangrijke rol in de ontstaansgeschiedenis van zowel kasteel Gemert als zijn voorganger het Hooghuis (daar waar het politiebureau is gevestigd)
In de warmere tijden tijdens de laatste ijstijd (interstadialen), sleten de smeltwaterbeekjes vanaf de hoger gelegen Peelhorst hard en namen veel van het (dek)zand mee. Alleen waar dit leem in de ondergrond zat, bleef de bodem onaangetast en ontstonden in de beekdalen – zoals het beekje wat we nu als de Rips kennen- de zogenaamde “donken” ; plaatselijke verhogingen in een verder laaggelegen nat gebied. Daar dus waar de oudste bewoning van Gemert ontstond. Water speelde een zeer belangrijke rol bij kastelen en buitenplaatsen. Niet voor niks was in 2020 het thema van de Dag van het Kasteel; Wat? Water?
Zo werd de voormalige ‘Ghere beke’ waarvan mopgelijk nog een restant ligt aan het einde van het kerkhof, zeer waarschijnlijk gebruikt voor de (toen nog enkele) omgrachting van het kasteel. Deze beek stroomde oorspronkelijk waar nu de buitengracht ligt tussen het kasteel en de kerk (zie Gemerts Heem 7 2021/1). Door de breuken in de ondergrond zorgden deze natuurlijke beekjes immers voor watertoevoer dat zelfs in de drogere tijden doorging. De grachten werden precies ingegraven tot in de natuurlijke dikke leemlaag en hielden zo goed water vast . Anno 2021 zie je nog steeds dat de grachten bij het kasteel goed gevuld blijven, zelfs in de afgelopen droge jaren toen de beekjes in de omgeving één voor één droogvielen. Ook worden van oudsher andere oppervlaktewateren zoals vijvers op kastelen en buitenplaatsen al gevoed door opwellend (carbonaatrijk) grondwater. Het verlies van watertoevoer kan wel gecompenseerd worden door de aanvoer van oppervlaktewater, maar door de slechtere kwaliteit van dit water leidt dit tot achteruitgang van specifiek onderwaterleven en planten.
Wat gebeurt er met deze unieke ondergrondse bodem en hydrologische waarden als er onder deze leemlaag gebouwd gaat worden? Als dit überhaupt al mogelijk is zoals we reeds zagen bij de Rabobank destijds.
Ondergronds bouwen is sowieso enkel mogelijk als er bronbemaling wordt toegepast, waarvan we ondertussen weten dat dit een enorme impact heeft op het grondwaterpeil en daarmee op de omliggende natuur. Vooral in zandgrondgebieden heeft bronbemaling een grote impact op de natuur tot in de wijde omgeving. En dit terwijl de Waterschappen en Natuurorganisaties afgelopen jaren volop bezig zijn met vernattende maatregelen in onze beekdalen en proberen de sponswerking van het landschap zoveel mogelijk te herstellen. Bronbemaling heeft overigens hoogstwaarschijnlijk al direct een zeer negatieve invloed op de monumentale bomen in het kasteelpark. Over het exacte hydrologische systeem onder en rondom kasteel Gemert is nog steeds veel onbekend, het is nooit grondig onderzocht. Wat als er door graven onder de grachten, schade wordt toegebracht die nooit meer te herstellen is?
Dit zal dan ook grote gevolgen hebben voor de gebouwen op het kasteelterrein, maar ook voor gebouwen rondom het kasteel (zoals de kerk). Zelfs het baggeren van de grachten dient al met grote voorzichtigheid te gebeuren om de leemlaag niet door te stoten. Anderzijds geldt dit ook voor de andere kant van de verandering van het klimaat waar we steeds meer mee te maken gaan krijgen; veel regenval in korte tijd. Het is gebleken dat het kasteel en de tuinen ook tijdens hevige regenval niet onder water lopen. Als er ook maar iets verkeerd gaat in de waterhuishouding en bodem zoals deze nu is, kan dit tot ernstige vernatting leiden, wat weer net zulke grote gevolgen heeft voor de historische gebouwen als extreme droogte. Een goede inventarisatie van de bodemopbouw en hydrologische structuur van vroeger en nu is essentieel voor het maken van de juiste keuzes en het in stand houden van zowel het historisch groen als historische gebouwen.
En wordt er vanuit instanties steeds meer gewaarschuwd dat droogte zowel de monumenten, het historisch groen en zelfs de ondergrondse archeologische monumenten bedreigt. Bodemverdichting door het rijden met zware voertuigen en werkmachines is dan ook zeker iets waarvoor gewaakt moet worden om de gezonde bodemstructuur die nu aanwezig is binnen de grachten te waarborgen: Een gezonde bodemstructuur bevat veel poriën die nodig zijn voor de afvoer van regenwater en de aanvoer voor lucht voor de wortels van de monumentale bomen en andere begroeiing. Door bodemverdichting neemt ook de kans op wateroverlast toe! Ondergrondverdichting is niet of nauwelijks omkeerbaar. Hier geldt dus: beter voorkomen dan genezen! Zie ook
https://www.groenerfgoedzorg.nl/bodem-en-water/bodemstructuur
Laten we leren van de kennis van bodem en water van de bouwmeesters en onze voorouders van eeuwen geleden, en op die manier slim in de verre toekomst kijken, in plaats van nu enkel in de nabije toekomst te kijken van het bewaren van het kasteel en buitenplaats voor slechts de paar decennia dat zowel wij als de huidige kasteelheer op deze aardbol rondlopen.